28 Ciltlik Bir Kütüphane
Dünyanın tüm bilgisini içeren ve gelecek kuşaklara aktaran bir kaynak hazırlamak amacıyla yola çıkan Denis Diderot ve Jean le Rond d’Alembert‘in hazırladığı Encyclopédie bundan 250 yıl önce 1972’de Fransa’da son cildinin yayımlanmasıyla tamamlanmıştı.
Voltaire, Rousseau, Mintesquieu gibi aydınlanma entelektüellerinin de katkı sağladığı 71.818 başlık ve 3129 görselden oluşan 28 cilt tarihsel perspektifte 1789 Fransız devriminin de hazırlayıcı etkenlerinden biri olarak görülür.
Ansiklopedinin yazarları rasyonel olarak akla inanıyor. Kopernik devriminin ve Newton yasalarının ardından 18. yüzyılda bilimsel buluşlar ışığında şekillenen aydınlanma felsefesine sonsuz bağlılık duyuyorlardı. Bu açıdan ansiklopedinin önemi bizzat içeriği ile, varlığı ile bilimsel bir devrim olmasıydı.
Örneğin “siyasi iktidar” başlığı altında aydınlanmanın en önemli tezlerinden biri olan Rousseau‘nun sosyal sözleşme kavramı anlatılıyor. İktidarın ilahi güçlerden alınarak artık halkın eline geçmekte olduğu belirtiliyordu. Bu süreçte ilahi değerlerin zayıflattığı endişesi Taşıyan kilise ansiklopediden rahatsız olmuş ve devamını engellemeye çalışmıştı.
Bozulmaya Başlayan Çağ Ve Ansiklopedinin Ölümü
İnternet hayatımıza gireli 25 yıl kadar oluyor. Ortaokul dönem ödevlerini günlük gazetelerin kupon karşılığı cilt cilt sunduğu Brittanica’lardan, Larousse’lardan madde madde okuyup hazırlayan çocuklar olarak basılı ansiklopedi görmemiş kuşakları anlatacak çok anımız var.
O yıllarda dijital devrimin başladığını, Bu yüzden basılan ansiklopedilerin yayın haklarının hızla düştüğünü tabii ki bilmiyorduk. Cumhuriyet aydınlanması ile şahlanan bilginin ve akla olan inancın, kendi postmodern antitezi olan arabesk kültürle bir karışımını yaşamaktaydık 80’lerde. Bu tuhaf melez kültür günlük yaşamın tüm estetiğine sızmaktaydı. Kimi evlere yalnızca televizyonun yanında duracak süs objesi olarak giren dizi dizi ansiklopedilerle, gazete kuponuyla bile olsa bu bilgiye sahip olmanın kıvancı sergileniyordu bir yerde.
Yeni Çağın Ansiklopedisi: Wikipedia
Bu 25 yılın 10 katı kadar bir süre önce yayımlanmasıyla aydınlanma devimini hızlandıran Encylopédie‘nin yerini ise, dev internet okyanusu içinde sığınacak az sayıda aydınlık limandan biri olan Wikipedia aldı. Basılan ansiklopedi bir açıdan postmodern bir kırılmaya uğrayarak binlerce kişinin yazarlığını üstlendiği, kolektif, elinden geldiğince “hakikati, yalnızca hakikati” aktarma misyonunu taşıyan bir internet sayfasına bayrağı teslim etti.
Wikipedia’nın, atası Encylopédie‘ye oranla daha demokratik bir mecra olduğu söylenebilir. Peki, her türlü sesi açık bir ansiklopedi gerçeği gerçek olmayandan nasıl ayırır? Post-truth olarak adlandırılan, alternatif sosyal gerçekliklerden bahsedilen çağımızda o biricik bilimsel hakikati aktarmak o kadar zorlaştı ki.
Dünya düzdür diyenlerden karşı karşılıklarına kadar bin bir çeşit komplo teorisi üretenler arasında aydınlanmanın ışığını hasretle arar hale geldik. Bugünler: “Hakikatse benim hakikatim de bu.” diye bağıran post modern cehaletin karşısındaki son kale olan o ansiklopedik ışığa sarılmak için son şansımız. Bir sonraki 250 yılda bilgi ve bilim 21 yüzyılın post modern depremi ile çoktan karanlıkta kalmış olabilir.
Yalın Gündüz – Frankfurt
Natos Dergisi
Kasım – Aralık 2022 Sayısı